«Η γη σειόταν από την ανάσα των μισοπεθαμένων»
(κάποιες σημειώσεις για το πογκρόμ του Yedwabne της Πολωνίας τον Ιούλιο του 1941).
Το Γεντβάμπνε (Yedwabne) είναι μια πόλη της Πολωνίας που το 1941 είχε λίγο παραπάνω από 1.500 Εβραίους σε συνολικό πληθυσμό 4.000 ατόμων περίπου. Κατά τη συμφωνία ΕΣΣΔ-Γερμανίας, το Γεντβάμπνε ανήκε στη σοβιετική σφαίρα κατοχής. Οι σοβιετικοί με το ξέσπασμα του πολέμου μεταξύ των δύο δυνάμεων που είχαν μοιράσει την Πολωνία εγκατέλειψαν το Γεντβάμπνε στις 2 Ιουλίου του 1941. Οι Γερμανοί μπήκανε δύο μέρες αργότερα, στις 4 Ιουλίου. Έξι μέρες αργότερα, η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων του Γεντβάμπνε είχε εξοντωθεί. Μαζί τους και ακόμα 250 πρόσφυγες Εβραίοι που είχαν βρει προσωρινό καταφύγιο στην πόλη, κυνηγημένοι από διπλανές πόλεις και χωριά. Οι Γερμανοί φέρνανε μαζί τους το σχέδιο της Τελικής Λύσης του Εβραϊκού Ζητήματος, δηλαδή την εξόντωση όλων των Εβραίων της Ευρώπης. Ο αριθμός των έξι εκατομμυρίων νεκρών Εβραίων προέκυψε έτσι. Σιγά-σιγά. Παλιές γνωστές ιστορίες βέβαια τις οποίες κανένας, ειδικά στην Πολωνία, δεν είχε διάθεση να συζητήσει μέχρι που ένας Πολωνός καθηγητής του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, ο Jan T.Gross έβγαλε το 2001, 60 ακριβώς χρόνια μετά, το βιβλίο του Γείτονες: η Καταστροφή της Εβραϊκής Κοινότητας του Jedwabne της Πολωνίας. Το βιβλίο του Gross μιλούσε για 1.600 δολοφονημένους Εβραίους στο Γεντβάμπνε, ωστόσο αυτό που ταρακούνησε την Πολωνία ήταν ο ισχυρισμός του καθηγητή ότι η εξόντωση των Εβραίων δεν είχε γίνει από τους Γερμανούς, όπως όλοι πιστεύανε μέχρι τότε, αλλά από τους ίδιους τους Πολωνούς του Γεντβάμπνε, μολονότι οι τελευταίοι είχανε κάθε ενθάρρυνση από μια μονάδα των Γερμανών και κάποιους ανθρώπους της Γκεστάπο.
Η Πολωνία αντέδρασε ψύχραιμα απέναντι σε αυτό τον ισχυρισμό. Σύστησε μια δική της ομάδα ιστορικών που δουλέψανε για το Πολωνικό Ινστιτούτο Εθνικής Μνήμης (IPN) και συμπέραναν μετά από δύο χρόνια έρευνας (2001-2003) πως οι Εβραίοι που θανατώθηκαν στη συγκεκριμένη πόλη ήταν περίπου 340 άτομα, ο δε αριθμός των 1.500 δολοφονημένων που είχε προκύψει κατά τη διάρκεια μιας δίκης το 1949 για τη συγκεκριμένη σφαγή χαρακτηρίστηκε ψευδής, αφού ειπώθηκε ότι οι υπηρεσίες της κομμουνιστικής Πολωνίας, όταν έκαναν έρευνα για τη σφαγή, πραγματοποίησαν βασανιστήρια και απέσπασαν ομολογίες για εγκλήματα που δεν είχαν διαπραχθεί. Ο Gross λοιπόν έγραφε έναν τελείως διαφορετικό αριθμό δολοφονημένων και απέδιδε πρωτεύοντα ρόλο στους Πολωνούς γείτονες θύτες ενώ η κρατική έρευνα μείωνε τους δολοφονημένους Εβραίους στο ένα-πέμπτο και απέδιδε στους Γερμανούς την έμπνευση του εγκλήματος, μειώνοντας τον αριθμό των Πολωνών θυτών στα 40 άτομα. Ένα δεδομένο στο οποίο συμφωνούσαν και οι δύο έρευνες ήταν πως ο δήμαρχος της πόλης Marian Karolak και η γερμανική χωροφυλακή έδωσαν την εντολή να περικυκλωθεί ο αχυρώνας της πόλης όταν οι Εβραίοι βρίσκονταν μέσα σε αυτόν. Τι έγινε εκείνη τη μέρα; Η πρώτη ομάδα των Εβραίων εκτελέστηκε επί τόπου και θάφτηκε σε λάκκους που είχαν θαφτεί δίπλα στον αχυρώνα. Η δεύτερη και τελευταία ομάδα Εβραίων απανθρακώθηκε μέσα στον αχυρώνα στον οποίο βάλανε φωτιά. Μια λεπτομέρεια που διαβάσαμε σε ένα άρθρο εφημερίδας: Οι κατοχικές αρχές είχαν ζητήσει, λέει, από τους προεστούς του χωριού να αφήσουν τουλάχιστον μία οικογένεια Εβραίων από κάθε επάγγελμα. Οι Πολωνοί αρνήθηκαν: είχαν αρκετούς δικούς τους τεχνίτες να κάνουν τη δουλειά τους.
Κατά την 60η επέτειο του μακελειού, το 2001, ο Πολωνός πρόεδρος Aleksander Kwasnieski μίλησε σε ειδική τελετή στο Jedwabne –μια τελετή ωστόσο που μποϊκοτάρανε οι κάτοικοι της πόλης– όπου απολογήθηκε για το έγκλημα «στο όνομα αυτών που πιστεύουν πως δεν μπορεί κανείς να είναι περήφανος για τη δόξα της Πολωνικής ιστορίας χωρίς να νιώθει πόνο, ταυτόχρονα, και ντροπή για τα κακά που προξένησαν Πολωνοί σε άλλους». Ένα μνημείο αποκαλύφθηκε επίσης για χάρη της μνήμης των Εβραίων που δολοφονήθηκαν και κάηκαν ζωντανοί στο σημείο, αν και στο μνημείο δεν διευκρινιζόταν ποιοι ακριβώς ήταν οι δολοφόνοι.
Το 2005 η Πολωνή δημοσιογράφος Anna Bikont στο βιβλίο της Το Έγκλημα και η Σιωπή έγραψε μια αφήγηση των γεγονότων σε πρώτο πρόσωπο αφού πρώτα πήρε συνεντεύξεις από επιζώντες, θύτες, απαθείς παρατηρητές και τους απογόνους τους. Εκεί δεν αφήνεται κανένα περιθώριο παρερμηνείας. Οι σύγχρονοι Πολωνοί κρύβουν τις ειδεχθείς πράξεις τους πίσω από την αφήγηση πως το Ολοκαύτωμα ήταν γερμανική δουλειά. Πως η Πολωνία κατακτήθηκε και θυματοποιήθηκε τόσο από τους Γερμανούς όσο και τους Σοβιετικούς. Ωστόσο, η Bikont δείχνει πως ο αντισημιτισμός δεν ήταν καθόλου ξένος στους κατοίκους της πόλης, στην τοπική τους λογοτεχνία, στις εκδόσεις της Εκκλησίας πριν τον πόλεμο, στα μποϊκοτάζ στους Εβραίους εμπόρους της πόλης πριν τον πόλεμο και στις λαϊκές ρήσεις που διαδίδονταν παντού. Οι γονείς έλεγαν στα παιδιά τους: «αν δεν πέσεις για ύπνο, οι Εβραίοι θα σε λιώσουν και θα σε κάνουν ψωμί για το Πάσχα τους». Αυτά βέβαια δεν συνέβαιναν μόνο στο Yedwabne αλλά και στο Wasosz και το Radzilow όπου επίσης οι Πολωνικοί όχλοι βίασαν, λήστεψαν, βασάνισαν και δολοφόνησαν Εβραίους, καθώς και σε άλλες 25 πόλεις και χωριά της Πολωνίας. Στο Γεντβάμπνε μόνον 7 Εβραίοι επέζησαν από τους 1.600. Ο Radoslaw J. Ignatiew, ένας εισαγγελέας που ήταν επικεφαλής της έρευνας για το πογκρόμ εκ μέρους της Πολωνικής κυβέρνησης είπε στη Bikont ότι κατά την έρευνά του βρήκε μπροστά του τόσο αντισημιτισμό που απορούσε αν οι Πολωνοί βύζαιναν τον αντισημιτισμό μαζί με το γάλα της μαμάς τους.[1]
Σύμφωνα με την έρευνα της Bikont, οι Εβραίοι του Γεντβάμπνε πριν μπούνε στον αχυρώνα, αναγκάστηκαν να πέσουν στα τέσσερα και να τρώνε το τριφύλλι που είχε ανθίσει ανάμεσα στο πλακόστρωτο. Έπειτα με πιρούνια να βγάζουν τις πέτρες του πλακόστρωτου. Έπειτα, κάποιοι από αυτούς δέθηκαν σε κάρα και άλογα και σέρνονταν μέσα από τους δρόμους της πόλης. Τα μωρά παίρνονταν από τις αγκαλιές των μανάδων τους και σφάζονταν μπροστά στα μάτια τους. Στη Συναγωγή οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να καταστρέφουν τα ιερά τους βιβλία και παράλληλα να τραγουδάνε. Στο Radzilow κάποια πτώματα πετάχτηκαν σε έναν λάκκο που χρησιμοποιούταν για το πήξιμο γαλακτοκομικών προϊόντων. Ένας μάρτυρας των γεγονότων δήλωσε «πως η γη σειόταν» από την ανάσα των μισοπεθαμένων. Όσοι δεν εμπλέκονταν άμεσα στη βία, απλώς λεηλατούσαν. Μια αγρότισσα στο Radzilow ξέσκιζε τα ρούχα των Εβραίων γυναικών, καθώς τουφεκίζονταν γυμνές δίπλα στο λάκκο. Μια Πολωνή παραδέχτηκε ότι έκλεψε και έσκισε τους κυλίνδρους της Τορά γιατί ήταν διαδεδομένη αντίληψη «ότι εκεί ήταν κρυμμένα δολάρια». Αφού οι Εβραίοι σπρώχτηκαν μέσα στον αχυρώνα, οι κάτοικοι τον περικύκλωσαν με δρεπάνια, ρόπαλα, μαχαίρια και πέτρες. Όποιος έτρεχε έξω από τον φλεγόμενο αχυρώνα, δολοφονούταν με αυτά τα όπλα.
Φωτογραφία από τον αχυρώνα
Ακόμα και σήμερα ωστόσο, οι κάτοικοι αρνούνται κατά πλειοψηφία τη συμμετοχή τους στα μακελειά αυτά. Οι νέοι κάτοικοι των πόλεων αυτών βλέπουν πως όλος αυτός ο λόγος για τα πογκρόμ, χαλάει το όνομα των περιοχών τους. Οι παλιοί επιμένουν πως οι Γερμανοί τα κάνανε όλα αυτά, αν και υπάρχουν τόνοι αποδεικτικών για το αντίθετο. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι υπεύθυνος των πογκρόμ ήταν ένας Εβραίος Ναζί αξιωματικός που προσπαθούσε να κρύψει την ταυτότητά του. Άλλοι κατηγορούνε τους Εβραίους γείτονες ότι συνεργάστηκαν με τους Σοβιετικούς και φέρθηκαν άσχημα στους Χριστιανούς. Όσο για τον Πολωνό πρόεδρο που το 2001 αναγνώρισε το πογκρόμ, κάποιοι κάτοικοι λένε ότι πρόκειται για μια μαριονέτα του διεθνούς εβραϊσμού. Ένας ντόπιος δάσκαλος που παρακολούθησε ένα πρόγραμμα δύο εβδομάδων στο Μουσείο του Ολοκαυτώματος των Η.Π.Α. επέμενε ότι οι Πολωνικοί όχλοι το 1941 εκτελούσαν απλώς εντολές των Γερμανών και ότι οι σύγχρονοι επικριτές τους απλά «βγάζουν λεφτά» από την αντιπαράθεση γύρω από το Γεντβάμπνε.
Το 2009 ο Πολωνός θεατρικός συγγραφέας Ταντέους Σλομπότζιανεκ έγραψε το έργο «Η Τάξη μας» το οποίο είναι εμπνευσμένο από το πογκρόμ του Γεντβάμπνε. Το 2016 η Υπουργός Παιδείας της Πολωνίας δήλωσε στα ΜΜΕ πως η υπόθεση του Γεντβάμπνε είναι περίπλοκη και δύσκολο να εξακριβωθεί τι ακριβώς έγινε, ενώ λίγο αργότερα σε νέες της δηλώσεις απαξίωσε την ιστορική έρευνα του Jan Gross ως μεροληπτική. Το 2018 η Πολωνία πέρασε έναν νόμο που προβλέπει ποινική δίωξη για όποιον δηλώσει δημόσια ότι η Πολωνία ήταν συνυπεύθυνη σε ναζιστικά εγκλήματα. Τον Μάρτιο του 2019 η Γενική Εισαγγελία της Πολωνίας δήλωσε πως η εκταφή των οστών των Εβραίων του Γεντβάμπνε δεν θα συνεισφέρει σε τίποτα σε σχέση με την έρευνα για το τι έγινε στη μικρή πολωνική πόλη και άρα ότι δεν έχει νόημα να γίνει. Τα σπίτια των Εβραίων του Γεντβάμπνε ανήκουν πλέον στους γείτονές τους. Δώδεκα κάτοικοι της πόλης καταδικάστηκαν από τα Πολωνικά δικαστήρια το 1949, ένας από αυτούς σε θανατική ποινή.
* * *
Το Ολοκαύτωμα δεν είναι μόνο το Άουσβιτς αλλά αυτό μαζί με τα μικρά και μεγάλα εγκλήματα σαν το Γεντβάμπνε. Το Ολοκαύτωμα δεν το κάνανε μόνο οι Γερμανοί αλλά και οι κατά τόπους αντισημίτες που βρήκαν χρόνο και χώρο να πραγματώσουν τα πατροπαράδοτα χριστιανικά κηρύγματα μίσους με γερμανική υποστήριξη και ενθάρρυνση ή και χωρίς. Εκείνοι που είδαν τον πόλεμο και τη γενοκτονία των εβραίων σαν ευκαιρία για να βρουν σπίτι, ρούχα, χρήματα, ζώα ή απλά για χάρη της ψυχικής τους απόλαυσης. Το Ολοκαύτωμα δεν θα πραγματωνόταν αν ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν είχε «προχωρήσει» τόσο ώστε να βρει την κατάλληλη μορφή πολιτικής οργάνωσης του κράτους, δηλαδή της δύναμης που έχει την ικανότητα να οργανώνει γενοκτονίες, και την κατάλληλη μορφή οικονομικού συστήματος, του καπιταλισμού, δηλαδή του συστήματος που επέτρεψε την ανάπτυξη των καλύτερων μέσων παραγωγής πτωμάτων, όλα αυτά χτισμένα μέσα σε μια ήπειρο που είχε ποτιστεί για αιώνες με χριστιανικό δηλητήριο. Ο αντισημιτισμός, όμως, υπήρξε η κινητήρια δύναμη αυτών των εγκλημάτων, το λίπασμα για το χτίσιμο της μετέπειτα εθνικής ομόνοιας, η βενζίνη για να συνεχίσουν οι μηχανές να δουλεύουν και μετά, σαν να μην υπήρξε ποτέ το Άουσβιτς. Με τον αντισημιτισμό δεν παίζουμε. Τον ξεριζώνουμε είτε πρόκειται για δεξιούς είτε για αριστερούς αντισημίτες. Είμαστε εδώ για να τηρούμε το καθήκον της αντιφασιστικής μνήμης. Είμαστε εδώ για να μην ξαναγίνει.
Ο Πολωνός καλλιτέχνης Rafal Betlejemski καίει έναν αχυρώνα στη μνήμη του πογκρόμ του Jedwabne.
0151, αντιφασιστικό περιοδικό ενάντια στην ελληνική πραγματικότητα
10 Ιουλίου 2019
υγ. Για τη συγγραφή του άρθρου χρησιμοποιήσαμε κυρίως δύο άρθρα της ισραηλινής εφημερίδας Haaretz: «Πολωνοί γείτονες σφαγιάσανε τους Εβραίους του Jedwabne», David B.Green, 07.2013) και «Η Πόλη της Πολωνίας που αρνείται να αντιμετωπίσει το αντισημιτικό της Παρελθόν», του Rafael Medoff (09.2015) τα οποία μπορούν να βρεθούν στο ίντερνετ.
[1] Ο πρώην πρωθυπουργός του Ισραήλ Yitzhak Shamir [το 1989] επανέλαβε αυτά τα λόγια του Πολωνού εισαγγελέα, και προκάλεσε μέσα στο 2019 διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ Πολωνίας και Ισραήλ.