Στις 25 Μαρτίου του 1944, ημέρα εθνικής επετείου –και καθόλου τυχαία επιλογή ημερομηνίας από τους Ναζί– οι εβραίοι των Ιωαννίνων περικυκλώθηκαν στα σπίτια τους από έλληνες χωροφύλακες και παραδόθηκαν στα καμιόνια που θα τους οδηγούσαν στα στρατόπεδα εξόντωσης. Από τους περίπου 2.000 εβραίους συλληφθέντες, θα επιζούσαν μεταπολεμικά λιγότεροι από 200. Αναμενόμενα, όπως έγινε και σε άλλες πόλεις, τα εβραϊκά σπίτια λεηλατήθηκαν και «κατασχέθηκαν» από τον χριστιανικό όχλο, με προτεραιότητα τους έλληνες συνεργάτες των Γερμανών.
Μετά τον πόλεμο και τη δυστυχή για τους ίδιους επιβίωση έστω αυτών των λίγων Εβραίων, οι αρχές της πόλης θέλησαν να ολοκληρώσουν το έργο τους αφού τώρα συν τις άλλοις, τους έπαιρνε περισσότερο και αριθμητικά. Ήδη από τη δεκαετία του 1940 ο δήμος Ιωαννίνων άρχισε να καλοβλέπει τον χώρο του εβραϊκού νεκροταφείου. Μάλιστα, η όλη προσπάθεια μετατράπηκε σε δικαστική διαμάχη στα τέλη της δεκαετίας του 1960 όταν το ελληνικό δημόσιο πήγε στα δικαστήρια την εβραϊκή κοινότητα Ιωαννίνων με πρόσχημα κάποιους τάχα τίτλους ιδιοκτησίας πάνω στο «φιλέτο» που ανάγονταν πίσω, στα βάθη του ιστορικού χρόνου.[1] Οι δίκες σταμάτησαν μεν τη δεκαετία του 1980 υπέρ της εβραϊκής κοινότητας, αλλά οι ντόπιες αρχές δεν σταμάτησαν τις προσπάθειές τους. Προσπάθησαν, τώρα, εκείνη τη δεκαετία, να δελεάσουν την κοινότητα προσφέροντάς της οικόπεδα εκτός πόλης για να δημιουργηθεί ένα νέο νεκροταφείο για αυτήν. Το 1988 ακολούθησε συμφωνία με βάση την οποία ο Δήμος τελικά αποδέχτηκε την κυριότητα της Ισραηλιτικής Κοινότητας πάνω στον χώρο του νεκροταφείου, με αντάλλαγμα να του παραχωρήσει η κοινότητα ένα μικρό παραπλήσιο οικόπεδο για να δημιουργήσει πάρκο (είναι το σημερινό πάρκο Ούλοφ Πάλμε στα Γιάννενα).
Ακολούθησαν αφανείς και υπόγειες γραφειοκρατικές λαθροχειρίες. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, η ισραηλιτική Κοινότητα μαθαίνει ότι το εβραϊκό νεκροταφείο Ιωαννίνων στο γενικό πολεοδομικό σχέδιο ονομάστηκε παράνομα «κοινόχρηστος χώρος», με σκοπό να φτιαχτούν σχολεία! Έκτοτε οι προσπάθειες του δήμου Ιωαννιτών να μετατρέψει το εβραϊκό νεκροταφείο σε οτιδήποτε άλλο εντείνονται ακόμη περισσότερο.[2]
Μέσα στη δεκαετία του 2000 ο Δήμος Ιωαννιτών προσπαθεί εκ νέου λοιπόν να χαρακτηρίσει το μέρος ως «άλσος». Αποτυγχάνει και αυτή η προσπάθεια. Από εδώ και στο εξής όμως οι προσπάθειες δεν κατατίθενται πλέον μόνο διά της επίσημης οδού και μέσα από πολεοδομικές παρανομίες. Σε όλη τη δεκαετία του 2000 οι γιαννιώτες που δεν λένε να χωνέψουν ότι κάποιοι εβραίοι γιαννιώτες επέζησαν, προσπαθούν να τους κάνουν πόλεμο νεύρων και να δείξουν μέσω υπόγειας δράσης ότι είναι αποφασισμένοι να τελειώσουν το έργο των γερμανών ναζί. Έτσι επινοείται ο γιαννιώτικος ναζισμός.
Το πιο ξεκάθαρο παράδειγμα είναι το εξής: στις 14 προς 15 Απριλίου του 2002, κάποιος γείτονας του νεκροταφείου ακούει θορύβους από μέσα και καλεί την αστυνομία. Η αστυνομία που καταφθάνει συλλαμβάνει μέσα στο εβραϊκό νεκροταφείο άνδρες (αξιωματικούς) της Δίωξης Ναρκωτικών στα Γιάννενα. Την επόμενη μέρα το πρωί η κοινότητα ανακαλύπτει σβάστικες πάνω στους τάφους. Διατάσσεται ΕΔΕ η οποία (μαντέψτε!) τελειώνει άκαρπη, χωρίς προφανώς να γίνει κάποια σύλληψη.[3] Δεν ήταν το μόνο περιστατικό.
Στις 8 Οκτωβρίου του 2003 «άγνωστοι» κάνουν σβάστικες έξω από το εβραϊκό νεκροταφείο. Στις 26 Φεβρουαρίου του 2007, μια σβάστικα ξανά στην πόρτα του νεκροταφείου. Στις 25 Μαρτίου του 2008 ξανά και στις 21 Ιανουαρίου του 2009 ξανά.
Το 2009 το εβραϊκό νεκροταφείο και το μνημείο του εβραϊκού Ολοκαυτώματος βανδαλίστηκε άλλες τρεις φορές, πρώτα τον Μάρτιο και μετά ξανά στις 3 Ιουνίου, όπου σπάστηκαν οκτώ τάφοι. Το γκοθ στοιχείο αυτής της βεβήλωσης ήταν ότι οι δράστες σκότωσαν μια χελώνα και πασαλείψανε με το αίμα της τους τάφους. «Ο πρόεδρος της Κοινότητας, Μωυσής Ελισάφ, που είδε τον τάφο της ίδιας του της μητέρας κατεστραμμένο, κατηγόρησε την Αστυνομία ότι δείχνει απόλυτη απροθυμία για να συλλάβει τους δράστες ή να αποτρέψει παρόμοια γεγονότα στο μέλλον.»[4] Μετά από αυτή τη βεβήλωση, αποφασίζεται «αυστηρή αστυνομική παρακολούθηση» του νεκροταφείου η οποία φυσικά δεν είχε κανένα αποτέλεσμα όταν εντοπίζονται άλλοι δύο σπασμένοι τάφοι το βράδυ της 8ης Ιουλίου. Μετά τις τέσσερις βεβηλώσεις αυτής της χρονιάς ακολουθεί σιγή καθώς την 4η Αυγούστου του 2009 στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης δημοσιεύεται διορθωτική τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου του νεκροταφείου σύμφωνα με την οποία δεν χαρακτηρίζεται πια ως «κοινόχρηστος χώρος».[5]
Προφανώς επειδή οι Γιαννιώτες εβραίοι καταλαβαίνουν ότι δεν θα βγάλουν άκρη με τα ντόπια στοιχεία και τέρατα, επιδιώκουν πάντως τη θεσμική θωράκιση του εβραϊκού νεκροταφείου, η οποία έρχεται το 2012, όταν το υπουργείο Πολιτισμού χαρακτηρίζει επίσημα το μεγαλύτερο μέρος του ως ιστορικό τόπο. Παρόλα αυτά, το στόρι με τις βεβηλώσεις δεν τελειώνει.
Στις 4 Αυγούστου του 2016 εκτυλίχθηκε μια «αντιπαράθεση» στον Τύπο μεταξύ ενός «δημοσιογράφου» της δεξιάς εφημερίδας Πρωινός Λόγος των Ιωαννίνων, που αργότερα έγραψε και στην έγκυρη ιστοσελίδα stotapsi.gr, και του προέδρου της εβραϊκής κοινότητας· μια αντιπαράθεση που έπειτα συνεχίστηκε στους λογαριασμούς των social media της πόλης. Για να καταλάβουμε το επίπεδο της δημοσιογραφίας, ο αρθρογράφος διατεινόταν ότι «το εβραϊκό λόμπι» επέβαλε το να πάρει θέση ο Μωυσής Ελισάφ στο νοσοκομείο των Ιωαννίνων. Στο υπόλοιπο άρθρο έριχνε κατάρες για το Ισραήλ το οποίο κατηγορούσε για την εξόντωση των παλαιστινίων, μιλούσε σαν καλός αντισημίτης για εργαλειοποίηση του Ολοκαυτώματος από πλευράς εβραίων και προχωρούσε σε έναν ρατσιστικό οχετό εναντίον των μουσουλμάνων «λαθρομεταναστών» που επιχειρούν την «ισλαμοποίηση» της χώρας.[6] Σαν επιστέγασμα της «δημόσιας συζήτησης», στις 16 Σεπτεμβρίου του 2016 σβάστικες γράφτηκαν στον τοίχο της εβραϊκής συναγωγής.
Φέτος, το 2021, δύο βεβηλώσεις με σπασμένους τάφους συνέβησαν στις 7 Αυγούστου και στις 11 Σεπτεμβρίου.[7] Μία μέρα πριν την βεβήλωση του Αυγούστου ένα προφητικό άρθρο στην εφημερίδα Πρωινός Λόγος δήλωνε ότι «ανησυχεί» που στην πόλη των Ιωαννίνων υπάρχουν τόσα κλαδιά, σκουπίδια και δέντρα από πευκόδασος που βρίσκονται δίπλα στα σπίτια των ανθρώπων και μπορεί κάποια μέρα να αρπάξουν φωτιά! «Και πιο κάτω το Εβραϊκό νεκροταφείο που βρίσκεται δίπλα στις κατοικίες με πάμπολλα ξερά δένδρα και δεν ξέρω αύριο τι μπορεί να προκύψει και εκεί. Ίσως ήρθε η ώρα να πάρουμε όλοι θέση επάνω στο πρόβλημα μήπως και προλάβουμε τα χειρότερα», σημειώνει η συντάκτρια.[8]
Τι κάνει νιάου-νιάου στα μάρμαρα του νεκροταφείου;
Ένα δίκτυο εξουσίας με κρατικές πλάτες
Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, το γιαννιώτικο εβραϊκό νεκροταφείο έχει μπει στο μάτι των συνεχιστών της δουλειάς του χίτλερ, παρόλο που οι δράστες δεν έχουν κοντό μουστάκι, δεν βαράνε προσοχή με άρβυλα και δεν φωνάζουν ζιγκ χάιλ! Κατά την ταπεινή μας γνώμη, ο παραπάνω κόπος συγκέντρωσης και ανάδειξης του ιστορικού των βεβηλώσεων στα Γιάννενα μας σώζει από την πλήρη σύγχυση. Εξηγούμαστε. Με βάση τα παραπάνω, καταλαβαίνουμε ότι οι δράστες δεν είναι γενικώς και αορίστως αντισημίτες. Καταλαβαίνουμε ότι ο αντισημιτισμός δεν είναι ένα νεφελώδες χαρακτηριστικό των ανθρώπων των σπηλαίων και ένα ανορθολογικό ιδεολόγημα κάποιων «που δεν έμαθαν» από το Ολοκαύτωμα. Καταλαβαίνουμε ότι οι δράστες δεν είναι νεοναζί και γενικώς οπαδοί της σβάστικας –υποκείμενο το οποίο σπανίζει στα Γιάννενα τα τελευταία χρόνια, όπως μας διαβεβαίωσαν πρόσφατα οι εκεί σύντροφοι.
Εξάλλου, είναι ποτέ δυνατόν να μην υπάρχει ούτε μια σβάστικα σε ολόκληρη την πόλη των Ιωαννίνων και να υπάρχουν μπόλικες κάθε φορά μόνο μέσα στο εβραϊκό νεκροταφείο; Είναι δυνατόν οι «νεοναζί» να μην έχουν ούτε μια δράση ολόκληρο το 2021 μέσα στα Γιάννινα και να έχουν ήδη δύο δράσεις σε διάστημα ενός μήνα μόνο μέσα στο εβραϊκό νεκροταφείο; Και, τέλος πάντων, είναι δυνατόν οι δέκα νεοναζιστικών πεποιθήσεων άνδρες που διαβιούν στα Γιάννενα εδώ και είκοσι χρόνια να μη συλλαμβάνονται από τον πιο έμπειρο κρατικό θεσμό της πόλης εδώ και εκατό χρόνια, την Ασφάλεια Ιωαννίνων;
Η γνώση της τοπικής ιστορίας κατά τη γνώμη μας είναι αρκετή για να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Τα Γιάννενα, όπως κάθε ακριτική πόλη και «εθνικώς ευαίσθητη» περιοχή, είναι γεμάτη από κάθε είδους μυστικές υπηρεσίες και εθνικόφρονες υπαλλήλους του ελληνικού κράτους. Δεν της λείπουν, λοιπόν, τα «εργατικά χέρια» που θα κάνουν βεβηλώσεις. Σε ολόκληρη τη Μακεδονία και την Ήπειρο, το κράτος έχει τις δικές του εφεδρείες, τις οποίες έχει χρησιμοποιήσει πολλάκις παντού στο παρελθόν –δεν χρειαζόταν πάντοτε νεοναζί. Με λίγα λόγια λέμε ρητά το σκανδαλώδες ότι κάποιος ζωγραφίζει σβάστικες στο εβραϊκό νεκροταφείο προκειμένου να ξεκαρφωθεί.
Δεύτερη απαραίτητη ιστορική συνθήκη: δεν λυπήθηκαν οι πάντες στα Γιάννενα (και αλλού) με τον χαμό της εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Πολλοί ήταν αυτοί που χάρηκαν, όπως συνειδητοποιεί κανείς αν διαβάσει τη σχετική ιστορική βιβλιογραφία, και πολλοί αυτοί που εκ των υστέρων δικαιολόγησαν ηθικά μέσα τους και έξω τους την εξόντωση των ρωμανιωτών εβραίων κατά το Ολοκαύτωμα. Δεν ήταν ναζί όλοι ετούτοι: ήταν μαγαζάτορες, ήταν ιδιοκτήτες, ήταν μικροαστοί, ήταν τοπικοί άρχοντες, ήταν δημοσιογράφοι και ήταν, μην το ξεχνάμε, η αστυνομία. Στο παραπάνω ιστορικό βεβηλώσεων βλέπουμε ότι συνελήφθησαν αστυνομικοί στην περίπτωση της βεβήλωσης του 2002 και όλοι κάνουν σαν να μην έγινε ποτέ. Άλλη μια βεβήλωση έγινε ενώ υποτίθεται το νεκροταφείο ήταν «υπό αυστηρή αστυνομική παρακολούθηση». Και εν τέλει δημοσιογράφοι και ο ίδιος ο πρόεδρος της κοινότητας μιλάνε για «αστυνομική ολιγωρία» και «ευθύνες της αστυνομίας». Τέτοια είναι η ποιότητα των υποκειμένων, σάρκα από τη σάρκα της γιαννιώτικης κοινωνίας, που μπλέκεται στην ιστορία με τις σβάστικες εδώ και 20 χρόνια.[9]
Τρίτο και εξίσου σημαντικό στοιχείο. Όλα τα παραπάνω μας λένε ότι από το Ολοκαύτωμα και μέχρι σήμερα υπάρχει τουλάχιστον ένα ντόπιο δίκτυο εξουσίας –το οποίο έχει λίγο από όλα τα υποκείμενα που περιγράψαμε παραπάνω· δηλαδή έχει κρατικές και αστυνομικές πλάτες– το οποίο μελετάει την έξωση του εβραϊκού νεκροταφείου από την πόλη ή και την καταστροφή του για τους δικούς του πολύ «υλικούς» λόγους και όχι λόγω κάποιου πανάρχαιου ανορθολογικού μίσους που οφείλεται στην έλλειψη μόρφωσης. Αντιθέτως, οι δράστες και τα αφεντικά τους έχουν πλήρη επίγνωση και επιδεικνύουν υψηλό ορθολογισμό σε σχέση με το τι επιδιώκουν –μα, να πάρουν το νεκροταφείο-φιλέτο!– το οποίο δυστυχώς δεν μπορεί να ομολογηθεί δημοσίως.
Κατά την ταπεινή μας γνώμη και πάλι, ένας τέτοιος τρόπος ανάγνωσης των βεβηλώσεων του νεκροταφείου στα Γιάννενα δεν είναι απλά ο μόνος πραγματικός τρόπος ανάγνωσης, αλλά είναι και ένας καλός οδηγός ερμηνείας για το πως πρέπει να διαβάσει κανείς ολόκληρο το Ολοκαύτωμα –και όχι μόνο στα Γιάννενα!– το οποίο εκτελέστηκε μεν με γερμανική πρωτοβουλία, αλλά οι συνεργοί του βρίσκονταν σε όλα τα κράτη και τις πλειοψηφίες της αντισημιτικής Ευρώπης. Σήμερα, 77 χρόνια μετά την καταστροφή της γιαννιώτικης εβραϊκής κοινότητας, πέραν του σταθερού αντισημιτισμού –και τα πάγια υλικά οφέλη που αυτός ενσωματώνει– τα πράγματα σε συμβολικό επίπεδο έχουν βέβαια αλλάξει. Τους bystanders, τους «ισαποστάκηδες» και τις γκρίζες ζώνες των ανθρώπων που παρακολουθούν χωρίς να κάνουν τίποτε, μπορούμε να τις βρούμε ακόμη και μέσα στα τμήματα των πανεπιστημίων που γέμισαν από ευαίσθητους φοιτητές και καθηγητές που διδάσκουν εβραϊκή ιστορία και ιστορία του Ολοκαυτώματος. Οι γελοίοι τύποι με τις σβάστικες έγιναν πρόσχημα και προπέτασμα καπνού προς πάσα χρήση. Και οι παλιοί συνεργοί του Ολοκαυτώματος έχουν πλέον προαχθεί και έχουν λάβει ρόλο ηγεμονίας στην εξάλειψη των εβραϊκών στοιχείων της πόλης των Ιωαννίνων. Τον ελάχιστα περιζήτητο ρόλο της αντίστασης, πέραν αυτού της αυτοάμυνας των κοινοτήτων, θα μπορούσε κανείς να τον αναζητήσει στους κοινούς εχθρούς του κρατικού φασισμού στο σήμερα. Δεν είμαστε και λίγοι.
antifa negative, 15.9.2021
// Διαβάστε εδώ αυτό το κείμενο στα αγγλικά //
[1] «Ένας ιστορικός τόπος μέσα στα Ιωάννινα», Archaelogy Newsroom, 06.04.2012, https://www.archaiologia.gr/blog/2012/04/06/ένας-ιστορικός-τόπος-μέσα-στα-ιωάννιν/
[2] «Το φάντασμα που δεν φεύγει», Inside Story, Β. Αγγελή και Γ. Τσαντίκος, 22.09.2016, https://typos-i.gr/article/fantasma-poy-den-feygei
[3] «Το φάντασμα που δεν φεύγει», ό.π.
[4] «Το εβραϊκό νεκροταφείο Ιωαννίνων βανδαλίζεται (ξανά)», Abravanel, 06.06.2009, https://abravanel.wordpress.com/2009/06/06/jewish-cemetery-again-vandalized/. Οι δηλώσεις του προέδρου της κοινότητας εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=kWvGe0gcS3Y.
[5] «Ένας ιστορικός τόπος μέσα στα Ιωάννινα», ό.π.
[6] «Προς τι η επιμονή των Εβραίων να τους… τιμούμε συνεχώς», Κώστας Καλτσής, Πρωινός Λόγος, 04.08.2016 και «Οι Εβραίοι επέβαλαν ως αναπληρωτή δ/τή του νοσοκομείου τον κ. Ελισάφ;» στο προσωπικό ιστολόγιο του Καλτσή.
[7] «Βανδαλισμοί για δεύτερη φορά στο εβραϊκό νεκροταφείο», Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, Ελευθερία, 11.09.2021, https://www.ele.gr/?p=66965
[8] «Θα ήταν καλύτερα…», Στήλη Διαδόσεις, Πρωινός Λόγος, 06.08.2021, https://www.proinoslogos.gr/monimes-stiles/διαδόσεις/68932
[9] Στο 9ο τεύχος του 151 είχαμε δημοσιεύσει ένα κείμενο με αφορμή την παρουσία μας στο 10ο Βαλκανικό Φεστιβάλ Αναρχικού Βιβλίου, που είχε λάβει χώρα τον Ιούνιο του 2016. Σ’ εκείνο το κείμενο είχαμε επισημάνει ότι ο αντισημιτισμός δεν είναι ένα-ξεχασμένο-στα-βάθη-του-χρόνου-φαινόμενο αλλά έχει ένα πλούσιο παρόν (και στα Γιάννενα). Κι ενώ εντοπίζαμε τα περιεχόμενα του αντισημιτικού λόγου αδυνατούσαμε να συνδέσουμε, στο εδώ και στο τώρα, μια σειρά αντισημιτικών επιθέσεων με τις υλικές βλέψεις του κράτους, σε επίπεδο τοπικής διοίκησης. Βλ. «Balkan Anarchist Bookfair 2016 (Γιάννενα): Ανταπόκριση από την εκδήλωση του 0151», 0151 #09, σελ. 3-5, στο https://0151.espivblogs.net/files/2016/10/balkan-anarchist-festival-9.pdf Τώρα, όπως βλέπετε, μάθαμε να το κάνουμε!
