Τα δύο χρόνια εγκλεισμού λόγω πανδημίας μάς τα έχουν σκάσει για τα καλά και οι αυτόνομοι βαλθήκαμε να κοιτάζουμε στη μαγική μας γυάλα όλα εκείνα τα φαινομενικά άκακα και αιώνια που συνέβαιναν στις κοινωνίες μας (ο δακτύλιος των αυτοκινήτων, το όριο ταχύτητας στους δρόμους, οι Κυριακές χωρίς αυτοκίνητο),[1] εξετάζοντάς τα υπό το βλέμμα ενός κατεπείγοντος παρόντος –και ενός ζοφερού μέλλοντος. Παρόλο που τα τελευταία χρόνια συζητιέται η κατάργηση της αλλαγής ώρας (από θερινή σε χειμερινή και τούμπαλιν), τον περασμένο Μάρτιο του 2023 το υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών σφύριξε και πάλι τη λήξη της χειμερινής ώρας και την έναρξη της θερινής, με το ρολόι να πηγαίνει μια ώρα μπροστά. Μεταξύ μας – και ειδικά των όσων γεννημένων από τα μισά της δεκαετίας του 1970 και δώθε – η αλλαγή ώρας φαντάζει κάτι φυσικό, σχεδόν αιώνιο. Ρουτινιάρικα όσοι κι όσες δουλεύουμε την επόμενη μέρα, μια Κυριακή τον χρόνο κάνουμε πως έχουμε λόγο να πανηγυρίζουμε γιατί «κερδίζουμε μια ώρα (ύπνο)», κάτι σαν να κοροϊδεύουμε τα αφεντικά μας δηλαδή, και μια φορά τον χρόνο καταριόμαστε που «χάνουμε μια ώρα (ύπνο)», επειδή τα αφεντικά μας παίρνουν αυτά τα πολύτιμα 60 λεπτά πίσω. Με τον ορίζοντα στο πόσο σύντομα ή όχι θα δούμε τη φάτσα του αγαπημένου μας αφεντικού, ξεχνάμε το τι υπάρχει πέρα και πάνω απ’ αυτό. Τα μεγάλα αφεντικά! Τα-ταααν (μουσική star wars)
Αλλά οι προσεκτικές μπορεί να αντιληφθήκατε ήδη κάτι περίεργο στην προηγούμενη παράγραφο. Η ώρα αποφασίστηκε να αλλάξει (και φέτος) από το Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών! Καταλαβαίνει κανείς, λοιπόν, ότι η αλλαγή ώρας που μοιρολατρικά βιώνουμε εδώ και δεκαετίες, δεν είναι θέμα κακίας και καλοσύνης που ανταλλάσσουμε με τον καφετζή για τον οποίο δουλεύουμε, αλλά ζήτημα υποδομών και μεταφορών ενός κράτους. Και ακόμη περισσότερο: ζήτημα πολεμικής οικονομίας! Όχι, δεν πρόκειται περί άλλης μιας θεωρίας συνωμοσίας των αυτόνομων. Θα γνωρίζετε, εξάλλου, ότι ώρα και ρολόγια δεν υπήρχαν από πάντα. Όλα τα πράγματα έχουν μια καταγωγή χαμένη κάπου μέσα στην ιστορία. Ο ίδιος χρόνος ρυθμιζόταν σε παλιότερες εποχές με βάση τη θέση του ήλιου και του φεγγαριού, ρολόγια δεν υπήρχαν από πάντα. Και για αιώνες, μέχρι την άνοδο του καπιταλισμού, οι ώρες, τα λεπτά και τα δευτερόλεπτα δεν υπήρχαν καν με τη σημασία που έχουν σήμερα. Ήταν μόνο τότε, δηλαδή τον 17ο αιώνα και στην πρωτοπόρο καπιταλιστική Αγγλία, που ξεκίνησε η μαζική παραγωγή ρολογιών τοίχου και αργότερα χειρός. Και αν η ίδια η ώρα «ανακαλύφθηκε» σε καπιταλιστικούς καιρούς (διαβάστε περί αυτού τα κλασικά αναγνώσματα στην παραπομπή) θα φαντάζεστε ότι και η αλλαγή της δεν έχει να κάνει με άσχετους με τον καπιταλισμό λόγους.[2] Στην πραγματικότητα η αλλαγή ώρας έχει να κάνει με τα κράτη σε καιρό πολέμου· ή άντε, έστω εμπορικού πολέμου.
Η πρώτη φορά που άλλαξε η ώρα στον κόσμο μας ήταν μόλις το 1916 όταν το γερμανικό κράτος εν μέσω Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου αποφάσισε να εφαρμόσει τη λεγόμενη «κερδισμένη ώρα ημέρας» (Daylight Saving Time – DST), με σκοπό να εξοικονομήσει ενέργεια και καύσιμα για την πολεμική του προσπάθεια, εκμεταλλευόμενο την έξτρα ώρα ηλιακού φωτός. Στο καπάκι, λίγες εβδομάδες μετά, Αγγλία, Γαλλία, ΗΠΑ και άλλα κράτη –οι αντίπαλοι δηλαδή των Γερμανών– ζήλεψαν κι έκαναν το ίδιο. Οι HΠΑ, μάλιστα, επιστράτευσαν κυριολεκτικά τον Θείο Σαμ να πείσει τον πληθυσμό να αποδεχθεί αυτή τη νέα πρακτική.
«Κερδίζοντας το φως της ημέρας». Μια μεγαλύτερη μέρα, με φως για «τον άντρα με το όπλο» και τον «άντρα με την τσάπα» (που αν το προσέξατε είναι ο ίδιος άντρας απλά με άλλο μαλλί και ρούχα). «Βοήθα να γίνει εθνικός νόμος να πάει το ρολόι μια ώρα μπροστά».
«Βάλε το ρολόι μια ώρα μπροστά και κέρδισε τον πόλεμο!». «Σώσε 1 εκατομμύριο τόνους άνθρακα χρησιμοποιώντας μια ώρα παραπάνω φως ημέρας!»
«Νίκη!» (στον πόλεμο, εννοείται). «Το Κογκρέσο πέρασε το νόμο αλλαγής της ώρας». «Ετοίμασε την τσάπα σου!»
«Θείε Σαμ, οι εχθροί σου έχουν σηκωθεί και δουλεύουν αυτή την παραπάνω ώρα με φως ημέρας – εσύ πότε θα ξυπνήσεις;»
«Να πώς κερδίζεις μια ώρα φως ημέρας από αύριο το πρωί». «Θα ρυθμίσεις το ρολόι πριν πέσεις για ύπνο μια ώρα μπροστά, θα φας πρωινό χωρίς να έχει βγει για τα καλά ο ήλιος, θα σου μείνει μια ώρα με φως στο τέλος της ημέρας να παίξεις τένις (!), θα πέσεις μια ώρα νωρίτερα για ύπνο και μάλλον δεν θα το καταλάβεις κιόλας». Τι να πρωτοσχολιάσει κανείς εδώ. Αλλά ας πούμε το σημαντικότερο: ακόμη και η ιδέα ότι (εμείς) «κερδίζουμε μια ώρα» έχει κι αυτή την καταγωγή της στις αμερικανικές πολεμικές εφημερίδες του 1918 και δεν έχει παραχθεί καν εμπειρικά. Κοίτα να δεις κάτι πράγματα! Το άλλο σημαντικό: τόση αφίσα και τόσα άρθρα που γράφονταν για το θέμα, δείχνουν ότι χύθηκε πολύ μελάνι για να επιτευχθεί στην πράξη η αλλαγή ώρας. Σήμερα πάλι, κανείς μας δεν ξέρει ότι αυτό ήταν κάποτε ένα μέτρο που κάποιοι δεν τηρούσαν καν. Ίσως επειδή δεν ψήνονταν για τένις;
Έληξε ο πόλεμος όμως και έληξε και η πρακτική της αλλαγής ώρας. Μέχρι τον επόμενο. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο αμερικανός πρόεδρος Ρούσβελτ καθιέρωσε τη «θερινή ώρα» για όλη τη χρονιά και την βάπτισε «war time», μην τυχόν και μπερδευτεί κανείς για τη σημασία του μέτρου. Με το τέλος κι αυτού του πολέμου, η αλλαγή ώρας ξανακαταργήθηκε. Εδώ αρχίζει το ακόμη πιο ενδιαφέρον. Στην έναρξη του λεγόμενου Ψυχρού Πολέμου αλλαγή ώρας δεν υπήρξε. Αντιθέτως η τελευταία επαν-ενεργοποίηση της αλλαγής ώρας ήρθε εν μέσω της πετρελαϊκής κρίσης του 1973. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι έκτοτε ο πλανήτης ζει σε –καλύτερες ή χειρότερες, αναλόγως του που μένει κανείς στον πλανήτη– συνθήκες πολεμικής οικονομίας με συνεχή μέτρα που επιβάλλονται και αποσύρονται κάθε τόσο. Ξέρετε: μέτρα περί κατανάλωσης, εξαγωγών, εργασιακής αναδιάρθρωσης (sic) και απαγόρευσης κυκλοφορίας αναλόγως.
Τώρα βέβαια αν θέλει κανείς να ψάξει το τοπίο της αλλαγής ώρας στον πλανήτη μετά το 1973, δεν είναι ότι θα βγάλει εύκολα άκρη με το τι συμβαίνει παντού. Ωστόσο ισχύουν κάποιες γενικές και κάποιες ειδικότερες δυναμικές. Καταρχάς, μόνο 72 χώρες του πλανήτη αλλάζουν την ώρα τους και αυτό δεν έχει να κάνει ούτε με την ηλιοφάνειά τους ούτε με τις γεωγραφικές τους συντεταγμένες. Σκεφτείτε μόνο ότι το Μαρόκο αλλάζει την ώρα, όπως και η Ελλάδα, αλλά η διπλανή Αλγερία έχει σταματήσει να το κάνει από το 1980, η Λιβύη και η Αίγυπτος από το 2013-2014. Το κράτος της Χιλής, ο σημαντικότερος συνεργάτης των ΗΠΑ στη Λατινική Αμερική σύμφωνα με τα λεγόμενά τους, αλλάζει την ώρα του, ενώ τα γειτονικά της Χιλής κράτη, όχι. Η παγωμένη Ρωσία εγκατέλειψε την αλλαγή ώρας από το 2010 και η Κίνα ήδη από το 1991, όταν γιγάντωνε την εμπορική της εξωστρέφεια. Σε όλη τη Μέση Ανατολή και την Ασία μόνο το Ισραήλ, η Συρία και η Ιορδανία αλλάζουν την ώρα τους, ενώ η Τουρκία σταμάτησε το 2016 και το Ιράν το 2022. ΗΠΑ, ΕΕ, Καναδάς και Αυστραλία συνεχίζουν να αλλάζουν την ώρα! Η γενική δυναμική που καταγράφεται διά γυμνού οφθαλμού είναι ότι το πράγμα έχει να κάνει με το εξωτερικό εμπόριο, τις μεταφορές εμπορευμάτων, την εργασιακή πειθαρχία (που έλεγαν ο Κοριά και ο Τόμσον), πιθανόν τα νομισματικά αποθέματα της κάθε χώρας στις τράπεζες και στο βάθος γεωπολιτικές ισορροπίες. Π.χ. οι χώρες BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Κίνα, Ινδία, Νότια Αφρική), οι φερέλπιδες εμπορικοί τους σύμμαχοι (Αλγερία, Αργεντινή, Ιράν, Τουρκία, Αίγυπτος, Αφγανιστάν) και άλλες 60 χώρες (συνολικά 71 δηλαδή) δεν αλλάζουν την ώρα τους πλέον. Μην ξεχάσουμε τέλος ότι υπάρχουν και άλλες 106 χώρες που δεν εφάρμοσαν ποτέ την αλλαγή ώρας στην ιστορία τους!
Παιχνίδι για το σπίτι: Πάρτε τον παγκόσμιο χάρτη των κρατών που αλλάζουν την ώρα τους και βάλτε τον πάνω στον παγκόσμιο χάρτη της NAFTA, του AUKUS (ακόμη και των κρουσμάτων κόβιντ!) και συζητήστε ομοιότητες και διαφορές, διασκεδάζοντας με τους φίλους και τις φίλες σας!
Ο χάρτης αλλαγής ώρας από μια σκοπιά αντανακλά καθαρά τον σύγχρονο εμπορικό πόλεμο. Πριν ξεσπάσει μάλιστα η τελευταία φάση της καπιταλιστικής κρίσης, που μιλήθηκε σαν πανδημία, φάνηκε ότι και ένα μέρος του περιβόητου δυτικού μπλοκ των 72 χωρών που εφαρμόζουν την αλλαγή ώρας σκέφτηκε σοβαρά να την καταργήσει. Πράγματι, το 2019 η ΕΕ ψήφισε για την κατάργηση της αλλαγής ώρας. Οι υπουργοί μεταφορών ήταν αυτοί που έπρεπε να συμφωνήσουν ομόφωνα, ώστε να μην γίνει μπάχαλο με τις μεταφορές εμπορευμάτων. Μετά όμως ήρθε η πανδημία… και η εφαρμογή της απόφασης πάγωσε. Μα καλά, πώς μπορεί ένας ιός να σταματήσει του ρολογιού τους δείκτες; Φαίνεται εκ του αποτελέσματος ότι με αυτό το αγριότερο ξέσπασμα του παγκόσμιου εμπορικού πολέμου, η ΕΕ συνδέθηκε στενότερα με τις ΗΠΑ, εναντίον της Κίνας, και αμέσως μετά –με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία– το ίδιο συνέβη και εναντίον της Ρωσίας.
Εντωμεταξύ, τα αφεντικά συσκέπτονται. Ανάμεσα στα υπόλοιπα, εξετάζεται πώς θα γίνει η αλλαγή ώρας να ισχύει για κάποιους αλλά όχι για άλλους μέσα στην ίδια χώρα, όπως ήδη γίνεται στις ΗΠΑ, τον Καναδά και την Αυστραλία, όπου δεν αλλάζουν όλοι τα ρολόγια τους. Μπόλικες μελέτες –ανάλογα με τη χώρα προέλευσης και τα ειδικότερα συμφέροντα που υπηρετούν– «αποδεικνύουν» με πίνακες ότι δεν συμφέρει πια η έξτρα ώρα ηλιακού φωτός, π.χ. επειδή πλέον έξτρα ήλιος σημαίνει έξτρα αναμμένο κλιματιστικό. Άλλες μελέτες υποστηρίζουν ότι η αλλαγή ώρας τρελαίνει τους ανθρώπους, μειώνει την παραγωγικότητα, την σχολική απόδοση και, ακόμη, αυξάνει τα τροχαία ατυχήματα! Και άλλες ότι η έξτρα ώρα ήλιου παραμένει συμφέρουσα για κάποιους κλάδους, όπως τουριστικούς και κατανάλωσης. Όπως καταλαβαίνετε λυτοί και δεμένοι σκέφτονται προβλήματα και λύσεις που δεν έχουν καμία σχέση με το αν θα κερδίσουμε/χάσουμε εμείς προσωπικά μια ώρα ύπνο! Θερινή ώρα, όμως, στην τελική δεν σημαίνει απλώς λιγότερη ώρα με αναμμένη τη λάμπα![3]
Κανείς βέβαια δεν ομολογεί αυτό που έλεγαν ξεκάθαρα οι παραπάνω αφίσες της αμερικάνικης προπαγάνδας: ότι η αλλαγή ώρας είναι ένα μέτρο ενταγμένο στην ένταση της εργασίας και τον πόλεμο. Η αλλαγή ώρας ξεκίνησε και συνεχίζεται με σκοπό την εργασιακή και ενεργειακή υποστήριξη ενός πολέμου. Ενός πολέμου που εμείς δεν ξέρουμε ποιος τον ξεκίνησε, με τι έχει να κάνει και εναντίον ποιων πολεμάμε.
[1]Διαβάστε επίσης: «Περί του ορίου ταχύτητας, δηλαδή ενός πολιτικο-οικονομικού δείκτη», 151, τχ. 26, φθινόπωρο-χειμώνας 2022, καθώς και την μπροσούρα antifa selanik, Οι τιμές, ο (εμπορικός) πόλεμος και τα “φυσικά φαινόμενα” που θα μας επισκέπτονται, Θεσσαλονίκη, 12/2021.
[2] Μπενζαμέν Κοριά, Ο εργάτης και το χρονόμετρο, Αθήνα: Εναλλακτικές εκδόσεις, 1985 και Ε. Π. Τόμσον, Χρόνος, εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός, Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 1994.
[3] Διαβάσαμε επίσης: α) «Daylight savings time: Which countries use it and why?», En-Vols, 31/10/2022, β) «Does Daylight Saving Time Conserve Energy?», Scientific american, 1/3/2009, γ) «The Contentious Visual History of Daylight Savings Time», Print Magazine, 4/11/2016, δ) «The Daylight Saving Time Mess Just Won’t Go Away», Wired, 11/3/2023, ε) «Let there be light: Is the clock winding down on Daylight Saving Time?», Investment monitor, 28/10/2022, ζ) «Why Changing Clocks Could Exacerbate Europe’s Energy Crisis», Bloomberg, 25/10/2022, η) «Why Transport Ministers Get to Decide the Fate of Europe’s Clocks», Bloomberg, 28/3/2019, θ) «The history of daylight saving time and what countries observe it», Insure and go, 4/4/2019.